آرمان ما

به اين دو حديث دقت كنيد:

امام جواد عليه السلام : عزت مؤمن در بي نيازي او از مردم است.
امام حسين عليه السلام: نيازهاي مردم به شما، نعمتهاي خداست. پس از اين نعمتها ملول نشويد.

تا به حال فكر كرده ايد كه ما دقيقاً برعكس عمل مي كنيم:
وقتي كارمان به كسي گير مي كند، به سراغ او مي رويم خواهش و تمنا مي كنيم؛ لازم باشد التماس مي كنيم و هرچه عزت و غرور و آبرو داريم مصرف مي كنيم تا او منتي بگذارد و لطفي بكند.
اما . . .
وقتي كسي با ما كاري دارد و كارش به گير كرده است، اخمهايمان را در هم مي كشيم، از جايمان تكان نمي‌خوريم و مي گوييم هرکس كار دارد، خودش بيايد! و در اين بين كلي غرور و تكبرو منيت ذخيره مي كنيم و منت مي گذاريم كه بله . . . اگر من نبودم كار تو انجام نمي شد و اگر من اين كار را نمي كردم تو به اينجا نمي رسيدي و . . .

حالا متوجه مي شويم كه چرا: پيامبر(ص) «طبيب دوار بطبه» بود!
و خودش به دنبال نيازمند مي گشت تا دردش را دوا كند!
و چرا كارهاي شخصي را خودش انجام مي داد و از كسي درخواست نمي كرد!

بارها شنیده ایم و در همین مباحث هم گفتیم که علوم انسانی غربی، به دلیل برپا شدن بر مبنای اقتصاد نمی تواند آنچنان که باید، برای رشد و کمال انسان مفید باشد.

اما این فقط جنبه نفی و سلبی آن است. مسلماً اگر چندین سال دیگر این علوم را نفی کنیم و جانشینی بهتر برای آن نداشته باشیم، این علوم در دانشگاههای ما تحصیل و تدریس خواهد شد و در سیاست و اقتصاد ما به کار خواهد رفت و از قدرت فرمانروایی آن هم کاسته نخواهد شد.

اما علوم انسانی «حقیقتاً انسانی» باید چه ویژگیهایی داشته باشد؟

گفتیم که علوم انسانی غربی از اقتصاد شروع شد و نهایتاً به فلسفه رسید. در حالی که علوم انسانی حقیقی باید از اندیشه و تفکر و به عبارتی از فلسفه آغاز شود.

هدف علوم انسانی حقیقی رشد و کمال نوع انسان است. انسانی که روح خدایی دارد، خدایی که هرگز در تقابل با انسان نبوده و انسان را تکریم کرده است.

اگر روان شناسی غربی را علمی تعریف می کنیم که از وضعیت موجود به مطلوب می رساند، ‌وضعیت مطلوب چنین انسانی یک انسان لزوماً ثروتمند همیشه خندان و غرق در لذت نیست.

انسان عاشقی است که از خود می گذرد تا دیگری در رفاه باشد.
انسانی است که همه وقت خود را صرف خدمت به دیگران می کند و برای دیگران زندگی می کند.
برای چنین انسانی، «رنج» الزاماً نامطلوب نیست؛ بلکه گاه «داغی است بر کف پا برای نایستادن». چرا که «خدا انسان را در رنج آفریده که بداند و بفهمد که آن، جایی که در آن است، نه جای آن است!»
برای چنین انسانی آنچه تصمیم می گیرد اندیشه است، آنچه آرزو می کند، پرواز در آسمان است و آن مکتبی که بنا نهاده می شود، مکتب عشق است و این مکتب است که توان باطل کردن همه مکاتب را دارد.
سیاست در علوم انسانی حقیقی «راهی برای بدست آوردن قدرت به هر قیمت» نیست. بلکه روشی است که مدیر خادم به کار می گیرد تا شرایط را برای خدایی شدن تک تک انسانها فراهم کند روشی که باید بر مبنای عدالت باشد و نهایتاً به ظهور منجر شود.
تربیت برای چنین انسانی تغییر آداب و رفتار اجتماعی نیست،‌ بلکه تغییر باور نسبت به انسانهاست.
انسان تربیت شده تنها انسان مؤدب خوش گفتار و خوش رفتار خنده رو نیست. بلکه انسانی است که به کرامت و ارزش تک تک انسانها عمیقاً باور دارد و به تک تک آنان از صمیم قلب عشق می ورزد.

و اینجاست که معتقدیم برای تشکیل و بنیان گذاری چنین علومی اولین پیش نیاز شناخت درست انسان و توانایی های عظیم اوست.

آیا آنچه به عنوان علوم انسانی، امروزه در دانشگاههای ما تحصیل و تدریس می شود همین است؟ آیا هدف از علوم انسانی امروز که عمدتاً ترجمه شده متون غربی است، حقیقتاً شناخت و بزرگ شدن انسان و شناخت خداست و اگر نیست آیا قابل اصلاح است یا محتاج انقلاب؟

برای بررسی این مطلب بد نیست نگاهی به سیر شکل گیری و پایه ریزی علوم انسانی غربی بیندازیم و ببینیم اساساً هدف و انگیزه ایجاد این علوم بر چه اساسی بوده است.

بررسیها نشان می دهدکه انقلاب صنعتی در غرب نیاز به مواد اولیه ارزان و بازار محصولات را با خود همراه کرد و صاحبان صنعت بر آن شدند تا کارخانه های خود را به کشورهایی که مواد اولیه ارزان در آنجا وجود داد، گسترش دهند. لذا لازم دیدند تا با کشورهای مذکور، روابط سیاسی و اقتصادی برقرار کنند تا بتوانند موافقت آنها برای ایجاد و گسترش صنایع و کارخانجات بدست آورند و برای این منظور لازم بود تا واکنش دولتها و ملتهای آنها بررسی و پیش بینی شود و اینجا بود که نیاز به تحقیقات روان شناسی، مردم شناسی و جامعه شناسی احساس شد.

به عنوان مثال لازم بود تا به سؤالات زیر پاسخ دهند:

چگونه می توان موافقت دولت را با کمترین هزینه ممکن بدست آورد؟

چگونه می توان بازار خرید محصولات را در همان کشورها ایجاد و تقویت نمود؟

چگونه می توان مردم آن مناطق طوری مدیریت کرد تا علاوه بر رضایت بر وجود کارخانه ها و صنایع، خودشان مُبلّغ و مصرف کننده خوبی برای محصولات هم باشند؟

پس دانشمندان بسیاری را به کار گرفتند تا بر روی موضوعات مورد نیاز آنان تحقیقات و پژوهش کنند تا بتوانند:

در مرحله اول: سلایق مردم و فرهنگ و آداب آنها را خوب بشناسند.

و در مرحله دوم: آنچه می خواهند و مطابق منافعشان است با همین روش به مردم تحمیل کنند.

و در مراحل بعد نیز باید سیاست کشورها و دولتمردان را طوری مدیریت کنند تا کسانی بر سر کار بیایند که ثبات لازم را برای انجام مناسبات مورد نظر سرمایه داران فراهم کنند و تا حد ممکن از انقلاب و تغییرات بزرگ جلوگیری نمایند.

مثلاً فرض کنید یک کارخانه تولید ماکارونی بخواهد در یک کشوری که تاکنون با این محصول آشنایی نداشته است، برپا شود.

ابتدا باید سلیقه غذایی مردم و ذائقه آنان و عادات غذایی آن توسط محققان به طور دقیق شناسایی شود تا محصول تولید شده مطابق ذائقه مردم روانه بازار شود. بعد از مدتی به مرور مردم با این غذا انس می گیرند و آن را در غذای روزانه خود مصرف می کنند و به آن عادت می کنند. بعد از آن به مرور حتی می توانند با روش تبلیغات حتی سلیقه مردم را نیز تغییر دهند و کم کم به جای تنظیم محصول با سلیقه، سلیقه مردم را مطابق محصول تولید شده، تنظیم کنند و عملاً محصول خود را خیلی نرم و آرام و روان بر مردم تحمیل کنند.

اینجاست که گفته می شود فرهنگ و سیاست غربی بر محور اقتصاد می چرخد. یعنی آنچه که سیاست و فرهنگ را می چرخاند و تنظیم می کند، اقتصاد سرمایه داران است.

البته ماجرا به همین جا ختم نمی شود و این موج آرام ولی فراگیر دامن اندیشه و فلسفه را هم می گیرد و به مرور مکاتب فلسفی مطابق منافع سرمایه داران بنیانگذاری می شود و مثلاً سود و لذت، ارزش و محور تلقی شود به طوری که نظریات فلسفی خلاف عقل و فطرت و انسانیت، به مرور آنچنان جلوه می کند که آنها را به جای حقایق فطری به خورد افکار بشریت می دهند و نام علوم انسانی(!) بر روی آن می گذارند!

و این به تعبیری اوج هنرنمایی شیطان است.

پس دیدیم آنچه به عنوان علوم انسانی اعم از فلسفه، روان شناسی، جامعه شناسی و علوم سیاسی در غرب بنیان گذاری شده بر این مبناست. البته این به معنای آن نیست که همه آنچه در تحقیقات دانشمندان بدست آمده اینگونه است. بلکه بسیاری از دانشمندانی که دانسته یا ندانسته آلت دست سرمایه داران قرار گرفتند، با انگیزه علمی به تحقیق و پژوهش پرداختند و نتایج ارزشمندی بدست آوردند که بسیاری از آنها می تواند برای اهداف متعالی هم مفید باشد. اما این نظریات نیاز به کنکاش و تجزیه و تحلیل دارد تا بتوان نظریات مطابق با انسان الهی را از نظریات بر مبنای اقتصاد، تشخیص و جداسازی نمود.

این حقیقتی است که متأسفانه امروز از توجه اندیشمندان اسلامی ما دور مانده و بسیاری از آنان صرفاً با برخورد فقهی گروهی را تفکیک کردند و گروهی هم سعی کردند تا با قرار دادن آیه و حدیث در کنار این نظریات «از سرچشمه گل آلود» آنها را اسلامی کنند!

غافل از اینکه:

خانه از پای بست ویران است

خواجه در بند نقش ایوان است!

این تعبیر را زیاد شنیده ایم: «الدنیا سجن المؤمن و جنه الکافر» دنیا زندان مؤمن است و بهشت کافر. بعد هم برای آن شرح و تفسیرهایی بیان کرده اند که مثلاً به این دلیل است که مؤمن در دنیا رنج و سختی زیاد می کشد و آزمایش می شود اما کافر در اینجا عیش و نوش می کند و در جهنم عذاب می کشد و . . .

این شرح و تفسیرها شاید تا اندازه ای صحیح باشد اما کاملاً گویا نیست. چرا که زندان ویژگی اصلی اش تنگی و اسارت است نه اعمال شاقه! ممکن است زندانی باشد که شکنجه هم نداشته باشد اما فقط محیط کوچک و دربسته باشد.

برای روشن شدن مطلب بد نیست نگاهی به مراحل تولد انسان بیندازیم:

انسان در ابتدا که به دنیا می آید نطفه ای بسیار کوچک در رحم مادر است. تا نطفه کوچک است، فضای رحم مادر برایش کافی است؛ در همان جا زندگی می کند و تغذیه می کند. اما وقتی 9 ماهه شد، فضای رحم مادر برایش کوچک است. دیگر آن فضا نمی تواند نیازهای او را برآورده کندو او را رشد دهد. لذا باید از آن فضا بیرون بیاید و در محیط بزرگتری به زندگی ادامه دهد.

حال همین نوزاد رشد کرده وقتی وارد دنیا می شود، فضای دنیا برایش بزرگ است و می تواند از همه اماکانات آن برای رشد و کمال خود استفاده کند. اما همین انسان وقتی روحش بزرگ و متعالی شد و اندیشه اش رشد کرد، دیگر فضای دنیا برایش کوچک است یعنی هرچند جسمش حتی یک میلیونیم دنیا را هم اشغال نمی کند ولی روحش دیگر در این دنیا ارضاء نمی شود و به عوالم دیگری نیاز دارد. لذا روحش احساس اسارت می کند و دنیا برایش زندان است.

حال تصور کنید در زمان پس از ظهور اگر همه انسانها بتوانند به رشد و کمال برسند و از همه امکانات دنیا برای این رشد و کمال استفاده کنند، دیگر دنیا برایشان کم است و آن موقع است که به نوعی تاریخ انقضای دنیا تمام می شود و صحنه قیامت رخ می دهد و همه انسانها وارد عالمی می شوند که عظمت بی نهایت دارد و بتوانند از همه عظمت آن بهره مند شوند.

حال تصور کنید انسانهایی که نتوانسته باشند یا نخواسته باشند که از این دنیا برای رشد و کمال بهره بگیرند، وقتی وارد قیامت می شوند، نمی توانند از همه عظمت آن استفاده کنند و به نوعی شبیه نوزادی می مانند که ناقص به این دنیا می آید.

یکی از ترفندهای پنهان شیطان، پایین آوردن افق نگاه انسانهاست.

این ترفند از آن جهت بسیار مخفی و زیرکانه است که بسیاری از آنان که در این دام شیطان افتاده اند، به خیال خود انسانهای عابد و زاهدی هستند که رویای رسیدن به مقامات بالای عرفانی را در سر می پرورانند در حالی که نمی دانند، شیطان مدتهاست از بابت آنها خیالش راحت است و می داند با آنها کاری کرده که حتی نیازی به وسوسه هم ندارند!

هدف نهایی خلقت، شناخت خدا و هدف قرار دادن انسان در زمین جانشینی خداست و دشمنی اصلی شیطان با رشد و کمال انسانهاست و هدفش این است که از رسیدن آنها به مقام انسان کامل جلوگیری کند.

بنابراین هر روشی که به نوعی راه رشد و کمال و رسیدن به مقام جانشینی خدا را بر انسان ببندد مورد خواست و رضایت شیطان است، هرچند عبادت 6000 ساله باشد!

یکی از ترفندهای شیطان پایین آوردن افق نگاه و آرمان انسان است. وقتی افق نگاه انسان پایین آمد و آرمانش کوچک شد، در همان افق پایین مشغول می شود و در همان افق نیز آنقدر کار برای انجام دادن پیدا می کند که فرصت نمی کند سرش را بالا کند و به آرمانی بزرگتر فکر کند!

عابدی را در نظر بگیرید که تمام فکر و آرزویش خواندن دعاهای مفاتیح و بجا آوردن مستحبات آن است. مسلماً این کار می تواند همه اوقات او را پر کند، همه انرژی او را صرف کند و حتی همه اندیشه او را به خدمت بگیرد. اما آیا تأثیری در رشد و کمال او خواهد داشت؟

معلوم نیست!

چه بسا نماز شب هایی که در حین آن شیطان راحت خوابیده و خیالش راحت است که این نماز صاحبش را به جایی نمی رساند.

از طرف دیگر شخصی مانند امام خمینی(ره) را در نظر بگیرید که افق نگاهش براندازی حکومت ظالم و برپایی حکومت اسلامی بود. چنین آرمانی حتی خوردن و خوابیدنش هم برای شیطان وحشت آور است چه رسد به عبادتش!

پس فراموش نکنیم که افق نگاه و آرمان پایین، نمی تواند انسانی کامل و جانشین خدا بپروراند و انسان به کمال نرسیده مورد خواست شیطان است چه بی دین لاابالی باشد و چه عابد و زاهد!